Të hulumtosh mbi historinë e krishterimit në Iliri në katër shekujt e parë të tij, nuk është diçka e lehtë pasi, studiuesi që në momentet e para haset me mungesë burimesh dhe dokumentesh, dhe kjo e bën trajtimin shkencor të kësaj periudhe një ndërmarrje të vështirë. Megjithatë unë po marr iniciativën që të paraqes më poshtë rezultatet e hulumtimit tim në lidhje me këtë temë qoftë historisë sonë kombëtare në përgjithësi, qoftë të historisë së krishterimit në trojet iliro-shqiptare në veçanti.
Kumtesën e mëposhtme e kam ndarë në katër pjesë. Në pjesën e parë do të flas shkurt për përhapjen e krishterimit në Iliri që nga fillimet e tij. Me anë të kësaj dua të nxjerr në pah edhe një herë lashtësinë e krishterimit në trojet ilire, me qëllim që të vë në dukje kontaktet e hershme të ilirëve, paraardhësve të shqiptarëve me këtë religjion universal.
Në pjesën e dytë do të jetë fjala për martirizimin e të krishterëve në Iliri, duke u kufizuar në trojet ku jetojnë sot shqiptarët. Ky martirizim zgjati deri në kohën e Ediktit të Milanos më 13 qershor të vitit 313. Aty do të mundohem të sqaroj shkurt shkaqet kryesore që çuan në përndjekjen e të krishterëve në perandorinë romake.
Pjesa e tretë e kumtesës do ti kushtohet lirisë së besimit për të krishterët të dalë nga ky edikt dhe duke u mbështetur në literaturë shkencore historike do të reflektoj disa arsye, që e çuan perandorin Konstantin tu njihte të krishterëve të gjitha të drejtat, që gëzonin religjionet e tjera në perandorinë romake, dhe që e bënë atë më vonë ta pranonte këtë besim si të vetin, duke i përgatitur kështu krishterimit rrugën që të bëhej më vonë fe e shtetit.
Pjesa e katërt bën fjalë për situatën e kishave të krishtera të Ilirisë pas Ediktit të Milanos, duke përmendur pjesëmarrjen e arqipeshkëvinjve dhe ipeshkëvinjve ilirë nëpër koncile dhe sinode kryesore, dëshmi e një krishterimi të lartë, i cili pësoi goditjet e para nga dyndjet e sllavëve dhe të popujve të tjerë gjatë shekujve VI-X (lëvizjes së popujve), gjë që çoi në zhdukjen e disa ipeshkvijve, si Onkezmi, Skampa, Amantia, etj.,[1] por që goditjen kryesore e pësoi nga pushtimi osman, saqë dy të tretat e popullsisë humbën gjatë këtij pushtimi shumëshekullor religjionin e krishterë dhe u islamizuan.
Pra boshti i punimit do të jetë Edikti i Milanos, i cili është edhe pika e kthesës për historinë e Krishterimit në Iliri nga një religjion i persekutuar nga vetë shteti romak, në një religjion shtetëror romak. E gjithë kumtesa si kornizë kohore do të ketë antikitetin, ndoshta duke hyrë fare pak në mesjetën e hershme, duke kaluar nëpër katër faza të historisë së krishterimit në iliri: Ardhja e Krishterimit, Martirizimi, Liria fetare nga ediktet e tolerancës 311 dhe 313, dhe periudha pas ediktit të Milanos (313) që dëshmon një zhvillim të këtij religjion në trojet iliri, që pasqyrohet në pjesëmarrjen e arqipeshkëvinjve dhe ipeshkëvinjve ilirë nëpër koncile dhe sinode të rëndësishme të historisë së krishterimit.
I
Iliria në kohën e përhapjes së Krishterimit ishte pjesë e perandorisë Romake. Qendrat si më të vjetra të krishtera në Ilir mund të përmend këtu Durrësin[2], Epidaurumin në Dalmaci (në krahinën e Dubrovnikut të sotëm), Apoloninë, Vlorën, Nikopojën, Perintin (Monastiri i sotëm) më vonë Scodrën, e Skupin në provincën e Dardanisë etj, etj. Depërtimi i krishterimit në Iliri e ka zanafillën që në kohën e Shën Palit, pra që në dhjetëvjeçarët e parë të ekzistencës së këtij besimi dhe dëshmitë e predikimit të tij në trojet Ilire, në Epir dhe Maqedoni i kemi në Besëlidhjen e Re (përkatësisht tek Rom. XV, 19; Titi III, 12; Vep. Ap. XVII, 1-5; 2 Kor VII, 5; Selan I, 2). Bile në disa burime flitet se apostulli Palë ka qëndruar gjatë periudhës 53-58 në Durrës.[3] Sipas Markus W. Peters, “supozimi që Sh. Pali gjatë udhëtimeve të tij misionare për dhe nga Maqedonia, të ketë kaluar nëpër rrugën Egnatia (Via Egnatia) – një ndër akse kryesore të qarkullimit në atë kohë – në drejtim të Dyrrhachium nuk është pa vend.”[4] Porse mbi qëndrimin e Palit në Iliri ka edhe Teza që nuk e mbështesin këtë gjë. Don Gaspër Gjini shkruan se “askund nuk përmendet se Pali ka ardhur vetë në Ilirik. Prandaj ka shkrimtarë të cilët mendojnë se shprehja “deri në Ilirik” e përjashton mundësinë e vizitës së tij dhe të predikimit në këtë vend të njohur. Sipas tyre Pali arriti vetëm në kufijtë e tij, por nuk i kaloi.”[5] Një tezë tjetër e paraqitur nga Koleti (Coleti) dhe Farlati na njoftojnë se në Iliri tek Dardanët, në Maqedoni tek maqedonët, trebalët dhe bastarnët ka predikuar ungjillin (ose po ta përkthejmë fjalë për fjalë – i ka mbushur me religjionin e krishterë) edhe vetë apostulli Matia.[6] (Nuk duhet të ngatërrojmë këtu apostullin Matia me evangjelistin Mateu siç ngatërrohet emri Matias me Mateus në disa studime)[7] Ndërsa, përsa i përket Andreas, që sipas Eusebit, ka predikuar edhe në Ballkan, për këtë nuk mund të gjenden të dhëna.[8] Në lidhje me këtë çështje unë këtu nuk po vazhdoj më tej, do të shkëputesha nga objekti i vërtetë i kësaj kumtese.
II
Krishterimi në Perandorinë Romake qe një religjion i përndjekur dhe si rrjedhojë edhe në Iliri pasi Krahinat Ilire. Si martirin e parë të krishterë në trojet ilire mund të përmendim këtu Danaksin nga Vlora i cili ka jetuar dhe ka vdekur në shekullin e parë. Ai ishte prift i krishterë dhe ra martir në përpjekje për të shpëtuar enët e shenjta sakrale nga plaçkitësit.[9] Sipas një legjende tjetër ai nuk pranoi që ti bënte flijim perëndisë pagane latine Bakus, dhe për këtë iu pre koka.[10] Nuk dimë as datën e saktë të lindjes dhe as datën e saktë të vdekjes, por jemi të mendimit se i përkiste shekullit të parë të erës së krishterë.
Fillimet e para të dokumentuara të persekutimit të krishterëve i kemi në vitin 64 nën Perandorin Neron, i cili i akuzoi të krishterët për shkak të zjarrvënieve të presupozuara, edhe si kriminelë, dhe u bë kështu persekutori i parë sistematik i të krishterëve.[11] Gjatë sundimi të këtij perandori nuk kemi të dhëna rreth persekutimeve që mund të kenë ndodhur në trojet ilire. Persekutime të tjera të një natyre lokale përjetuan të krishterët edhe në kohë e Domitianit (81-96),[12] dhe këto persekutime lidhen veçanërisht me ata persona në Azinë e vogël, sidomos në Efesus, të cilët nuk pranonin të adhuronin kultin perandorak, që në atë kohë kishte marrë një rëndësi të veçantë.[13] Këto persekutime nuk kishin akoma as mbështetje ligjore dhe as dekrete kundër të krishterëve. Dhe gjatë kësaj kohe nuk kemi të dhëna në lidhje me persekutime ndaj të krishterëve në Iliri.
Ndonjë e dhënë gjendet më vonë në kohën e Perandorit Trajan (98-117). Në vitin 112/113 kemi të ashtuquajturën letër të Plinit drejtuar perandorit Trajan, dhe ai pyeste se çfarë duhet të bënim me të krishterët me fe tjetër që nuk pranonin kultin perandorak dhe perënditë romake, pasi ai nuk i njihte dhe nuk dinte si ti dënonte dhe, se si do te dënoheshin duke pasur para sysh moshën, etj.[14] Për këtë perandori Trajan lëshoi një dekret, ku thuhej se të krishterët nuk duhej të ndiqeshin, por nëse kishte thyerje lojaliteti ndaj Kultit të Hyjnive Romane atëherë kjo ishte e dënueshme por nëse ata e mohonin se ishin të krishterë, dhe pastaj nëse fillonin tu luteshin perëndive romake, do të faleshin.[15] Pra ky dekret në mënyrë faktike e bënte të qënurit të krishterë të dënueshëm. Pikërisht në Kohën e Trajanit dhe për shkak të këtij dekreti bie martir Shën Asti i Durrësit.[16] Ai arrestohet nga paria e qytetit e përbërë nga Numerius, Nearku, Aglaidhi dhe Ariani. Shën Asti nuk pranoi t’i bëjë flijim idhujve romakë, sidomos Dionizit[17], dhe kështu e dorëzojnë tek qeveritari romak Agrikola, i cili në fillim u përpoq t’i ndryshonte mendjen me qëllim që ai të mohonte Krishtin e më pas e kërcënoi gjë që nuk solli asnjë rezultat.
Dhe kështu qeveritari Agrikola i tërbuar nga qëndrimi i Astit e la atë ta torturonin, duke e rrahur me kamxhikë prej lëkure kau të pajisur me sfera plumbi, e më pas, e lyen me mjaltë dhe e kryqëzuan mbi dru, pranë mureve të qytetit, ku i pickuar nga grerëzat dhe insektet e tjera dha shpirt si i krishterë më 6 apo me 7 Korrik.[18] Lipsanin e Shën Astit e morën të krishterët dhe e varrosën duke ngritur edhe një kishë mbi të.”[19] Sipas legjendës, në ditën e martirizimit të Shën Astit, kishin ardhur nga Italia me një anije edhe shtatë të krishterë, të cilët qenë larguar nga vendi i tyre për ti shpëtuar persekutimit që kishte filluar perandori Trajan. Por kur panë qëndrimin burrëror të Shën Astit, deklaruan haptazi që ishin të krishterë. Atëherë Agrikola urdhëroi që të mbyteshin në det. Emrat e tyre qenë Peregrini, Lukjani, Pompeu, Heziku, Papia, Staurnini dhe Germani. Të shtatë i mbytën në detin Adriatik.[20] Gjatë sundimit të perandorit Hadrian (117-138 e. r.) dhe në kohën e Mark Aurelit (161-180) gjithashtu kemi persekutime të krishterëve.[21]
Gjatë sundimit të perandorit Hadrian (117-138) ndodhë edhe martirizimi i Shën Lefterit (Eleutherius). Shën Lefteri ishte me prejardhje nga Roma dhe u bë peshkop i Mesinës dhe i Ilirisë kur ende nuk kishte mbushur njëzet vjeç.[22] Mesa duket ai ka jetuar në Vlorë, dhe rreth jetës së tij nuk dimë më tepër përveç faktit që u thirr në Romë rreth viteve 117-120 dhe atje u martirizua bashkë me të ëmën, Shën Anthin (Anthia) dhe njëmbëdhjete shokë gjatë një fushate përndjekjeje anti-të krishterë.[23] Dita e festës së tij është 18 prilli.
Ndoshta gjatë këtyre kohëve ndodhi martirizimi i Shën Florit dhe Shën Laurit, megjithatë datën e saktë të martirizimit të tyre nuk e dimë akoma. Këta dy shenjtorë ishin muratorë dhe gurëgllendës sipas një burimi ortodoks ata ishin vëllezër qoftë të gjakut qoftë të besimit.[24] Bashkë me ta u torturuan punëtorët e tyre Prokuli (Proculus) dhe Maksimini (Maximus) ngaqë kishin punuar në ndërtimin e një tempulli pagan, që pastaj e kishin kthyer në kishë të krishterë. Sipas një burimi tjetër Prokuli dhe Maksimi, të cilët edhe vetë ishin të krishterë, nuk qenë punëtorët, por mësuesit e tyre, të cilët u mësuan këtyre dy vëllezërve edhe besimin e krishterë,[25] dhe Flori dhe Lauri u martirizuan tyre, duke i zhytur në pus, pasi i kishin torturuar.[26] Në lidhje me këta të dy martirë po ndalem në referimin tim pak më gjatë, pasi ata kanë lidhje të drejtpërdrejtë me Kosovën, sepse disa autorë i lidhin Florin dhe Laurin me ngulimet e lashta të Ulpianës, në jug të Prishtinës.[27]
Të ndjekim më tej legjendën. [28] Sipas saj, dy vëllezërit muratorë u dërguan në Iliri (pra me shumë mundësi këtu në Kosovë) nga perfekti i Ilirisë Likaion për të ndërtuar tempullin pagan të lartpërmendur, dhe gjitha paratë që fitonin me mund në punë ua shpërndanin të varfërve, dhe për vete ata agjëronin dhe luteshin pa pushim. Një ditë aty pari, pranë ndërtimit, po kalonte i shkujdesur i biri i priftit pagan Memartin. Nga ndërtesa shkëputet një copë gur dhe e godet atë në sy dhe e dëmton rëndë. Por dy shenjtorët e qetësojnë të atin e shqetësuar, duke i premtuar atij që i biri do të shërohet. Ata e sollën në vete të birin e priftit pagan, i cili për shkak të goditjes kishte mbetur pa ndjenja, i predikuan për Jezus Krishtin, dhe kur i riu u bind dhe e pranoi Krishtin si Zotin e vërtetë, shenjtorët u lutën për të dhe syri i djaloshit u shërua menjëherë. Kur prifti pagan, i ati i djalit pa këtë mrekulli u bë edhe ai i krishterë.
Kur dy shenjtorët e përfunduar ndërtimin e tempullit, i mblodhën rreth vetes edhe të krishterët e tjerë dhe thyen të gjithë idhujt që ndodheshin aty brenda. Në pjesën lindore të tempullin vendosën Kryqin. Aty ata kaluan gjithë natën duke u lutur, të ndriçuar nga një dritë qiellore. Me të dëgjuar këtë ndodhi guvernatori i distriktit i dënoi me vdekje (me djegie për së gjalli) Mamertinin që më parë ishte prift pagan, të birin e tij dhe të 300 të krishterët e tjerë.
Martirët Flor dhe Laur u kapën dhe u dërguan edhe një herë tek prefekti Likaion, i cili i hodhi ata në një pus bosh dhe i mbuloi me dhe duke mbushur edhe një herë pusin. Pas shumë vitesh, të krishterët e gjetën vendin dhe i zhvarrosën shenjtorët dhe asistuan në një mrekulli të dytë, ngaqë trupat ishin të pa prishur. Trupat e tyre u dërguan në Kostandinopojë.
Sipas një legjende tjetër, shenjtorët iu shfaqën mbi njëmijë vjet më vonë, diku në vitin 1200 një pelegrini me emrin Anton nga Novgorodi, dhe po në Novgorod në vitin 1350 kokat e martirëve iu shfaqën edhe një personi me emrin Stefan i Novgorodit dhe kjo sipas traditës ndodhi në manastirin e Pantokratorit.
Interesant në këtë legjendë është se aty flitet për një komunitet të krishterë prej 300 vetësh diku në trojet ilire. Kjo tregon në mënyrë indirekte përmasat e përhapjes së krishterimit në Iliri që në shekullin e dytë, me gjithë persekutimet sistematike. Këta dy shenjtorë, Flori dhe Lauri së bashku me Prokulin (Proculus) dhe Maksimin (Maximus) ditën e festës së tyre e kanë më 18 gusht.[29]
Megjithatë si përndjekësh të vërtetë të të krishterëve mund të përmendim këtu Maksiminin I Traksin (235-238), Trajan Decin (249-251) si dhe Dioklecianin.[30]
Në lidhje me përndjekjet ndaj të krishterëve në Iliri gjatë kohës së perandorit Decius (249-251) mund të përmendim këtu martirizimin e Izaurusit në Apoloni dhe të Shën Terinit (Therinus) nga Butrinti i lashtë në jug të Shqipërisë.[31] Shën Terini u ther bashkë me një numër martiresh të tjerë. Dita e festës së tij është 23 prilli, datë e njëjtë me atë te Shën Gjergjit.[32] Përsa i përket Martirizimit në kohën e Dioklecianit (Gaius Aurelius Valerius Diocletianus * Spalato rreth 243 – † rreth 313) mund të përmendim këtu martirizimin e Shën e Erazmit të Antiokisë, i cili në fakt u martirizua në Formi të Italisë, porse veprimtaria e tij misionare shtrihet edhe në Iliri, përkatësisht në Ohër dhe në Durrës, nga ku niset pastaj për në Gadishullin Apenin.[33] Ai vdes i persekutuar nga Diokleciani në vitin 303 si ipeshkëv i Formit. Por sipas një legjende tjetër, ai u martirizua në Iliri (diku në Kroaci), duke e çarë në bark dhe duke i nxjerrë të brendshmet përjashta.[34] Në kohën e Dioklecianit kemi edhe martirizimin e tri motrave të krishtera Agape, Chione dhe Irene nga Maqedonia të cilat për shkak të besimit të tyre u martirizuan më 1 prill në Selanik 304, ngaqë nuk pranuan as tu bënin fli perëndive pagane romake dhe as të hanin nga mishi kafshëve të flijuara për nder të tyre.[35] Si rrjedhim u dogjën të gjalla. Këto tri motra vinin në fakt nga një shtëpi (familje) pagane, por që në rini ishin kthyer në besimin e krishterë, dhe për shkak të këtij besimi u arratisën nëpër malet e Maqedonisë në vitin 303, por u kapën nga romakët dhe u dënuan me vdekje.
Në lidhje me provincën e Prevalit, përsa i përket martirizimit të krishterëve, nuk kemi të dhëna për ndonjë kult të krishterë martirësh aty (as martirësh vendas por as martirësh të huaj).[36] Kulti i Shën Bakut dhe i Shën Shirgjit ka hyrë më vonë (gjatë mesjetës) në këtë zonë mesa duket nëpërmjet Raguzës. Duhet të theksoj këtu që të studiosh historinë e krishterimit në dy shekujt e parë të tij në trojet ilire është e vështirë, pasi ka mungesë të madhe burimesh dhe si rrjedhojë, është pothuaj e pamundur të përcillet zhvillimi i krishterimit dhe i Kishës në këto treva.[37]
Tani lind pyetja, pse u persekutuan të krishterët në perandorinë romake? Këtu kanë të bëjnë një sërë faktorësh që po u jap një sqarim si më poshtë. Perandoria Romake ishte një shtet që e lejonte pluralizmin fetar. Krahas religjioneve të ndryshme ekzistonte edhe religjioni i Kultit të perandorit që ishte mbartur që nga Orienti dhe ishte futur në perandori qysh me perandorin Augustus.[38] Pra në perandorinë romake mund ti faleshe pa problem perëndisë tënd, por duhej që të respektoje dhe të pranoje edhe kultin perandorak. Nëse e bëje këtë i thoje “po!” shtetit romak dhe ligjeve të tij, por nëse mundoheshe të distancoheshe nga kulti perandorak bëje një krim politik (crimen laesae maiestatis imperatorum) dhe kjo ishte e dënueshme deri me vdekje.[39]
Tani të krishterët e kishin të urdhëruar që duhet të pranonin dhe të respektonin shtetin dhe ligjin, po ashtu ata pranonin edhe një autoritet, rend apo sundimtar (që mund të ishte pagan) (Rom 13, 1-7), sepse pushteti vjen prej Hyjit dhe është shërbëtor i tij,[40] dhe ata ishin më se dakord që ti jepnin Cezarit atë që i takonte Cesarit (Mt 22,21)[41], pra tatime, taksa apo detyrime të tjera që duhet të paguanin. Por nuk mund ti jepnin Cesarit atë që i takonte Zotit, pra adhurimin e perandorit, sikur të ishte Zot, pasi kjo ishte një idhujtari e pastër. Feja e Krishterë ishte pra një fe monoteiste dhe nuk Zoti i të krishterëve nuk pranonte Zot tjetër. I krishteri nuk mund ti besonte idhujve dhe detyrimisht as kultit të perandorit dhe kjo gjë e bënte atë automatikisht si refuzues të shtetit dhe të rendit. Sikur të krishterët në perandorinë romake, krahas praktikimit të religjionit të tyre do të kishin pranuar edhe kultin perandorak, atëherë ata nuk do të kishin përjetuar persekutimet martirizimit që iu ndodhën.[42] Përveç kësaj në perandori ishte hapur fjala se nëpër komunitetet e krishtera gjatë ritualeve të tyre flijoheshin njerëz, të cilëve pastaj ua hanin mishin.[43] Kjo ishte një keqinterpretim i eukaristisë, sipas së cilës buka dhe vera simbolikisht kthehen ne mishin dhe gjakun e Krishtit dhe pastaj hahen e pihen në nga pjesëmarrësit e ceremonisë.[44]
Kësaj i shtohej edhe sjellja e të krishterëve ndaj botës pagane. Të krishterët i shmangeshin bashkëjetesës publike me të tjerët: ata shmangnin postet zyrtare dhe ato profesione që kishin të bënin direkt me botën pagane, nuk frekuentonin cirqet, nuk vizitonin amfiteatrot dhe teatrot, nuk merrnin pjesë në gostitë e idhujve të ndryshëm.[45] Pra ky vetizolim, kjo sjellje e tyre distancuese ndaj botës së jashtme, i bënte ata të dyshimtë dhe mori gradualisht përmasat e një urrejtjeje dhe ata konsideroheshin për këtë edhe si keqbërës dhe madje edhe si komplotistë. Kur binin fatkeqësitë, sëmundjet, djegiet, sulmet shfarosëse të barbarëve, kur kishte mungesë buke, etj. etj., bëheshin kryesisht të krishterët fajtorë se nuk kishin qenë mirënjohës ndaj perëndive pagane, i kishin zemëruar ato, dhe prandaj kishte ardhur ndëshkimi.[46] Këto pra ishin disa sqarime për të shpjeguar përndjekjet e të krishterëve deri para ediktit të Milanos, pas të cilit gjendja e tyre ndryshoi.
III
Me Ediktin e Milanos, të shpallur nga Konstantini, i quajtur më vonë i Madh (i lindur në Nish të Dardanisë më 270) dhe Licini, pretendenti tjetër i fronit, situata e të krishterëve ndryshoi për mirë në të gjithë perandorinë romake, dhe si pjesë të saj edhe në Iliri. Këtij edikti, i cili prej studiuesve jepet edhe me emrin “Marrëveshja e Milanos”[47] i paraprin një edikt tjetër i vitit 311 i perandorit Galerius, i cili po ashtu është një edikt tolerance që i jep fund persekutimit të krishterëve dhe e bën krishterimin “religio licita” religjion të ligjshëm,[48] duke i dhënë atij të drejta të barabarta me kultet e vjetra romake.[49] Edhe perandori Galerius Maksimius (Galerius Maximinisu) para se të bënte ediktin e lartpërmendur qe një ndër perandorët përndjekës më të ashpër ndaj të krishterëve,[50] dhe gjatë këtyre përndjekjeve u martirizua edhe i krishteri Urficius, martirizimi i të cilit përkujtohet më 14 gusht.[51] Ai para se të ekzekutohej me shpatë, u torturua shumë dhe në mënyra të ndryshme, për emrin e Krishtit.[52] porse ne nuk dimë vendi se ku ndodhi kjo ngjarje. Po ashtu në kohën e Galeriusit[53] u martirizua në Siscia të Ilirisë në vitin 304 (sot Sisak në Kroaci) Shën Kuirini (Quirinus) që ishte ipeshkëv i atij vend. Sipas legjendës shën Kuirinit i lidhën në qafë një gurë dhe e hodhën në lumë, por guri nuk u zhyt por notoi duke i dhënë mundësi Kuirinit që të krishterëve të tjerë të cilët ndodheshin aty përreth tu përgjërohej, që të mos të frikësoheshin nga ekzekutimi i tij dhe të mos lëkundeshin nga besimi. Pasi i tha këto ai u bë martir me vullnetin e Zotit, dhe guri që kishte të lidhur në qafë e tërhoqi atë brenda në ujë duke e mbytur, siç shkruan Prudentiusi.[54]
Edikti i Milanos që u bë më 13 qershor të vitit 313 dhe u konfirmoi të krishterëve edhe një herë lirinë e besimit, që e kishin përfituar që me ediktin e vitit 311. Ai bënte të mundur atyre kthimin e pronës kishtare dhe të asaj private në ato raste që ishin marrë, kthimin e vendeve ku mblidheshin, kishave të tyre u jepej status ligjor (Corpus christianorum). Të krishterëve u garantohej liri e papenguar dhe e pakufizuar në ushtrimin e besimit të tyre, dhe secili që kishte dëshirë mund të bëhej i krishterë, ose të zgjidhte religjionin që kishte dëshirë.[55] “Denigrimi nga çdo e drejtë, pësuar nga të krishterët për gjatë disa shekujve, tashmë u fshi përfundimisht.”[56]
Shkaqet e përpilimit të një edikti të tillë mundohet ti shpjegojë Eusebius i Cesareas (i quajtur ndryshe Eusebius Pamphili), i cili ishte një historian roman dhe ekzeget i krishterë. Sipas legjendës që jep Eusebius, Konstantinit kur bënte betejën kundër Maksentiusit, tek Ura Milviane i shfaqet një natë para betejës, në ëndërr, shenja e monogramit të Krishtit HR (XP) me fjalët “In hoc signo vinces” (nën këtë shenjë do të fitosh) ose “In hoc signo vince” (nën këtë shenjë fito).[57] Konstantini i vendos këto shenja nëpër flamujt e ushtarëve të tij dhe kështu del fitimtar. Kurse një variant tjetër i kësaj ngjarjeje thotë që “perandori i ardhshëm ka kërkuar ndihmën e këtij zoti (Zotit të të krishterëve- E.M.); fakt sipas të cilit ai do të ketë pasur një vegim, duke parë të vizatuar në qiell një shpatë me këto shkronja: “In hoc siglo vinces”.[58] Pra sipas këtyre varianteve legjendare, për fitoren në luftë qe vendimtare shenja e religjionit të krishterë, të cilin perandori Galerius e kishte bërë zyrtar një vit më parë. Shkaqet e shndërrimit total të qëndrimit ndaj religjionit të krishterë jepen nga Eusebius si shkaqe që ndodhin për arsye besimi, por në të vërtete liria që iu dha të krishterëve ishte një gjest politik, e jo një gjest i shtyrë nga bindja fetare.[59]
Ne dimë tashmë që Konstantini i Madh edhe më vonë mbeti adhurues i kultit të Diellit,[60] dhe u pagëzua si i krishterë vetëm në fund të jetës së tij, kur po dergjej në shtratin e vdekjes. Atëherë lind pyetja “pse kjo simpati për të krishterët?”. Konstantini kishte mbetur tepër i tronditur nga përndjekjet e të krishterë, e cila u bëhej atyre për ti diskriminuar dhe për tu nxjerrë bojën, dhe sepse ata nuk merrnin pjesë në aktet e adhurimit dhe nuk përmbushnin si duhet detyrimet e ndryshme ushtarake.[61] Arsyet e vërteta për këtë simpati të perandorit ndaj besimit të krishterë kanë qenë të shumta. Siç e kam shprehur edhe në një kumtesë tjetër më parë, unë jam i mendimit që Konstantini kishte vënë re disa karakteristika të krishterëve që besimet tjera nuk i kishin.
Të krishterët me gjithë persekutimin gjatë shekujve, ishin shtuar në numër dhe përbënin një pjesë të mirë të popullsisë. Sipas Karl Grimberg, numri i të krishterëve po rritej, sidomos në Lindje, duke përbërë në këtë mënyrë 10 për qind e ndoshta më shumë të popullsisë së perandorisë.[62]
Ata ishin të organizuar në mënyrë përsosur, dhe pavarësisht nga grindjet midis tyre për shkak të herezive, kishin arritur të krijonin grupe kulti shumë të organizuara, duke ngritur bile shoqata zejtarësh dhe shoqëri, aktiviteti i të cilave për besimtarët qe i ndryshëm duke përfshirë këtu edhe ceremoni varrimi, shoqata ndihmëse për të varfrit dhe bile edhe pensione.[63]
Të krishterët kishin një ndjenjë të madhe bashkësie dhe bashkësitë e tyre kishin lidhje shumë të ngushta saqë frikësonin edhe vetë perandorët, kështu që, “Diokleciani, Galeri por edhe të tjerë, u shqetësuan së tepërmi për lidhjet që ekzistonin në bashkësitë e krishtera. Ata i shihnin si këto bashkësi si kundërshtare dhe si kërcënim për vetë unitetin e perandorisë.”[64] Përkundrazi, Konstantini vuri re se, “komunitetet e krishtera ishin shembulli i shtetit romak, të anëtarësuar në një grupim ata udhëhiqeshin nga një klerik i zgjedhur prej popullit.”[65] Kisha ishte bërë një shtet brenda shtetit.[66]Ata kishin besim të fortë e të zjarrtë brenda tyre, dhe nuk kishin frikë nga vdekja, ndërsa pjesa më e madhe e paganëve ishin të përkorë ose indiferentë në problemet fetare.[67]
Anëtarët e këtij grupimi fetar ishin të ndershëm dhe rezistencë, dhe nuk shikonin kurrë që të përvetësonin pronën e tjetrit.
Këto cilësi e kishin bërë krishterimit që të mbijetonte gjatë gjithë antikitetit, dhe prandaj nuk duhet të lihej jashtë vëmendjes. Dhe Konstantinit si njeri i zgjuar dhe i vëmendshëm nuk i kishin ikur pa i vënë re këto cilësi të një grupi të shtetasve të tij. Cilësi këto që e bënë atë ta respektonte në mënyrë të veçantë këtë komunitet fetar, dhe në fund të jetës së tij të pranonte edhe besimin e tyre. Pra kjo pikëpamje mund të jetë edhe një këndvështrim i ri për të shpjeguar simpatinë e perandorit Konstantin për religjionin e krishterë, krejt ndryshe nga perandorët e tjerë paganë romanë që e kishin parë krishterimin e mirëorganizuar si një kërcënim për ta.[68] Simpatia e tij mund të ketë pasur kryesisht arsye politike. “Sensi politik tepër i mbrehtë si dhe një farë largpamësie lidhur me çështjet fetare e bënë Konstantinin tolerant”[69] Konstantini e kishte kuptuar se, sa të rëndësishëm mund ti bëheshin të krishterët po ti kishte përkrah tij.[70] Por sipas burimesh të tjera ky afrim i Konstantinit ndaj krishterimit nuk mund të shihet si oportunizëm politik, por si qëndrim besimi ndaj këtij religjioni.[71] Kjo periudhë hyn në histori me emrin “Kthesa Konstantiniane”, dhe ka të bëjë pra me afrimin e Konstantinit karshi Krishterimit, i cili për të qe një proces që zgjati tërë jetën deri me pagëzimin e tij, që e kreu, para vdekjes kur po dergjej në shtrat, siç e thamë edhe më sipër,[72] megjithatë ai fëmijëve të tij u dha edukim të krishterë, dhe më 325 organizoi dhe mori pjesë në Koncilin e Nikeas, për të cilin do të jetë fjala pak më poshtë. Ndoshta pagëzimi i tij pak para vdekjes ka të bëjë me një zakon të shpeshtë të asaj kohe, bazuar në dëshirën e çdo njeriu për të hyrë në pavdekësi i pastruar nga çdo mëkat.[73]
Gjatë kthesës konstantiniane pati shumë ndryshime ligjesh në perandori, të bazuara në konceptet sociale të krishtera, si për shembull, dita e diel si ditë pushimi, ku gjykatat nuk lejoheshin të mblidheshin dhe ushtarët kishin pushim; ndalimi i damkosjes së fytyrës së njerëzve me hekur të skuqur; ndalimi i kryqëzimit; lehtësimi ligjore për skllevërit, etj. etj.[74] armene, greke dhe ruse (pra kishat e ritit lindor) e kanë shenjtëruar figurën e Konstantinit, dhe më 21 maj është festa e tij.[75]
IV
Pas Ediktit të Milanos gjendja e krishterimit, statuti i tij ligjor ndryshoi dhe krishterimi tashmë ishte një religjion i lirë, dhe kjo ndodhi në të gjithë perandorinë duke përfshirë edhe trojet ilire, porse në Dardani gjendja për të krishterët nuk u përmirësua menjëherë pasi aty ishte Licini (kunat i Konstantinit), i njohur si persekutor i te krishterëve dhe Konstantini e mund atë në betejën e Cibalës.[76] Licini, edhe pse kishte qenë pjesëmarrës në përpilimin dhe shpalljen e Ediktit të Milanos, duket se pati rënë edhe një herë në urrejtje ndaj të krishterëve, dhe nga ana tjetër marrëdhëniet e tij me Konstantinin, kunatin e tij, me të cilin për njëfarë kohe kishte bashkëqeverisur, nuk kishin qenë kurrë të mira.[77] Pas kësaj ngjarjeje ndryshoi situata e tyre në Dardani.
Krishterimi në Iliri mori zhvillim të madh dhe të krishterët ilirë i kemi të pranishëm edhe në koncilet kryesore siç ishte ai i Nikeas në vitin 325, që u mbajt në prani të afërsisht 300 peshkopëve në pallatin e vetë Konstantinit në Nikea të Bitynisë,[78] ku mori pjesë ipeshkvi Dakus i Dardanisë nga Shkupi (Dacus Dardaniae, Scupi)[79] dhe mesa duket edhe ipeshkvi Budi i Stobit (Budius Stobiensis).[80] Koncili ekumenik i Nikeas u mblodh, ndër të tjera, edhe për të dënuar mësimet e Ariusit të Aleksandrisë. Arius në koncilin e Nikeas më 325 kishte refuzuar të fliste për Jezus Krishtin, sikur të fliste për Zotin (pra njëjësinë apo konsubstancuialitetin). Ai në koncilin e Nikeas humbi në diskursin teologjik që bëri kundër dy priftërinjve aleksandrinë Atanazi dhe Aleksandri dhe u dëbua, së bashku me disa peshkopë të tjerë, që përkrahnin doktrinën e tij,[81] dhe mesa duket u syrgjynos në Iliri[82], pra trojet ilire janë prekur nga mësimet e Ariusit.
Arianizmi, pas vdekjes së perandorit Konstanc më 361 erdhi e u tkurr edhe më tepër dhe humbi terren edhe në trojet ilire dhe kështu ipeshkëvinjtë ilirë përvetësojnë gjithnjë e më tepër doktrinën e konsubstanscialitetit të Atit e të Birit.[83] Tani përsa i përket pjesëmarrjes së ipeshkëvinjve të Ilirisë ndër sinode të tjera mund të shtojmë këtu që në Sinodin e Sardikës (343) gjejmë edhe emrat e Paregorius a Dardania de Scupis,[84] Gaudentius nga Naissusi, që konsiderohej si njeri me autoritet ndër etërit e koncilit[85] dhe Macedonius nga Ulpiana.[86] Ndërsa në Koncilin e Kostandinopojës (381) dhe në Koncilin e Efesit (431) kemi të pranishëm Senecion arqipeshkvin e Shkodrës,[87] dhe arqipeshkvin e Durrësit, i cili i shoqëruar nga sufraganët e tij nënshkroi aktin përfundimtar që dënonte nestorianizmin si herezi.[88] Kurse në Koncilin e Kalcedonisë në vitin 451 morën pjesë Luka, mitropoliti i Durrësit, Evandri ipeshkëv i Dioklesë dhe Euzebi, ipeshkëv i Apolonisë [89]
Krishterimi gjatë kësaj kohe, pas Ediktit të Milanos ishte fuqizuar së tepërmi dhe në fund të shekullit V, nëse do të kufizoheshim në trojet që sot janë shqiptare kishim këto ipeshkvi: Durrësi, Doklea Shkodra, Sarda, Lisus stampa, Amantia, Apolonia, Byllis, Aulona, ndoshta edhe Ulqini[90] në anën perëndimore kurse në anën lindore Shkupin si arqipeshkëvi, Ulpianën, Neutianën, Diokletianën, Merianën që i përkisnin trevës së Dardanisë.[91]
____
[1] Historia e Popullit Shqiptar në katër vëllime. Vëllimi i I: Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI – vitet 20 të shek. XIX. Tiranë: Toena 2002, f. 203. (Në vazhdim cituar si: Historia e Popullit Shqiptar I, f. )
[2] Sipas Markus Peters, “ka të ngjarë që Dioqeza e Durrësit, Dyrrhachium antik, të jetë themeluar që nga koha rreth vitit 58 pas Kr., kështu pra që nga koha e Shën Palit. Për këtë vit disa tradita hagiografike dëshmojnë një ipeshkëv të quajtur Caesarius, një nga “72 dishepujt e Jezu Krishtit”. Markus W. E. Peters, Përbadhjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919 – 1996. Përktheu nga gjermanishtja: Klaudia Darragjati. Tiranë: Qendra Botuese Shoqata Jezuite 2010, f. 15. (Cituar në vazhdim si: Peters, Përbadhjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919 – 1996, f.)
[3] Zef Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit në trevat iliro-shqiptare”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpozium ndërkombëtar Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë Editorë: Dom Nikë Ukgjini, Willy Kamsi, Romeo Gurakuqi. Shkodër: Phoenix 2000, f. 39. (Në vijim cituar si: Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit” Krishtërimi ndër shqiptarë., f. )
[4] Peters, Përbadhjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919 – 1996, f. 15.
[5] Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Përktheu Mirie Rushani. Prizren: Drita 2011, f. 23. (Në vijim cituar si: Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. )
[6] “[…] Mathiæ gentes Mecedonum, Dardanorum, Triballorum, Bastarnorum Evange imbuendas traditas fuisse.”. Illyrici Sacri Tomus primus: Ecclesia Salonitana: ab ejus exordio usque ad saeculum quartum aerae Christianae. Auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu.Venetiis, MDCCLI. Aput Sebastianum Coleti. Superiorem permissu ac privilegio, f. 254. (Në vijim cituar si. Farlati, Illyricum Sacrum I, f.)
“Diximus in I. Tomo Dardanos a D. Apostolo Matthia fuisse Christiana religione imbutos, quam alii dende Apostolici viri excoluerunt” Illyrici Sacri. Tomus Octavus. Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marrcianopolitana, Achridensis et ternobensis, cum earum suffraganeis. Auctore Jacobo Coleto, olim Presbytero Societatis Jesu.Venetiis, MDCCCXIX. Aput Sebastianum Coleti. Superiorem permissu ac privilegio, f. 1. (Në vijim cituar si. Coleti, Illyricum Sacrum VIII, f.)
[7] Shënim: Një ngatërresë të tillë emrash e bën edhe historiani i njohur i Kishës Dr. Gasper Gjini në veprën “Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj” ai në lidhje me këtë shkruan se: “Në veprën «Illyricum Sacrum» Farlati thekson se apostulli Mateu, është zgjellur në vend të Judës që t’i në Krishtërizëm maqedonët, dardanët, trialët dhe bastarnët. Por kjo e dhënë duket pothuajse e pabesueshme kur dijmë se i njëjti, Mateu ka predikuar në Mesopotaminë e Largët.” Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 25.
[8] Po aty.
[9] “Danax”, në: Ökumenisches Heiligenlexikon. URL: http://www.heiligenlexikon.de/BiographienD/Danax.htm (15. 8. 2013.)
[10] Vollständiges Heiligen-Lexikon oder Lebensgeschichten aller Heiligen, Seligen etc. etc. aller Orte und aller Jahrhunderte, deren Andenken in der katholischen Kirche gefeiert oder sonst geehrt wird, unter Bezugnahme auf das damit in Verbindung stehende Kritische, Alterthümliche, Liturgische und Symbolische, in alphabetischer Ordnung. Herausgegeben von J. E. Stadler, F. J. Heim und J. N. Ginal. Band 1. (A–D), Augsburg: B. Schmid’sche Verlagsbuchhandlung, 1858, f. 722.
[11] Karl Christ, Geschichte der römischen Kaiserzeit: Von Augustus bis zu Konstantin. 6. Auflage mit aktualisierter Bibliographie. München: Beck 2009, f. 240.
[12] Po aty, f. 283. [13] Po aty.
[14] “Sollemne est mihi, domine, omnia de quibus dubito ad te referre. quis enim potest melius uel cunctationem meam regere uel ignorantiam instruere? cognitionibus de Christianis interfui numquam: ideo nescio quid et quatenus aut puniri soleat aut quaeri. nec mediocriter haesitaui, sitne aliquod discrimen aetatum, an quamlibet teneri nihil a robustioribus differant, detur paenitentiae uenia, an ei qui omnino Christianus fuit desisse non prosit, nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini puniantur.” Brief X 96: C. Plinius an Kaiser Trajan. URL: http://www.uni-siegen.de/phil/antiketexte/ausser/8.html?lang=de (15. 5. 2013)
[15] “ita tamen ut qui negauerit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, id est supplicando dis nostris, quamuis suspectus in praeteritum, ueniam ex paenitentia impetret.” Brief X 97: Traianus Plinio. URL: http://www.uni-siegen.de/phil/antiketexte/ausser/8.html?lang=de (15. 5. 2013)
[16] Peters, “Die ekklesiale Geographie”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë, f. 114.
[17] Robert Elsie “The Christian Saints of Albania”, në: Balkanistica, University of Mississippi, 13 (2000), f. 36.
[18] Po aty.
[19] Shën Asti, ipeshkëv i Durrësit e martir. URL: http://www.famulliabinqes.com/kulture/Shen%20Asti%20ipeshkev%20i%20Durresit%20e%20martir.pdf (10. 8. 2013)
[20] Andrea Llukani, Historia e Krishtërimit në Shqipëri. URL: http://allukani.narod.ru/indeks6.htm (10. 8. 2013)
[21] Michael Grant, Konstantini i Madh nga Iliria. Përktheu nga anglishtja Klodian Briçi. Tiranë: Bacchus 2004, f. 151. (Në Vazhdim cituar si: Grant, Konstandini i Madh, f.)
[22] Robert Elsie “The Christian Saints of Albania”, në: Balkanistica, University of Mississippi, 13 (2000), f. 36.
[23] Po aty.
[24] Martyr Florus of Illyria. URL: http://oca.org/saints/lives/2013/08/18/102324-martyr-florus-of-illyria (13. 9. 2013)
[25] Po aty
[26] “In Illyrico sanctorum martyrum Flori & Lauri artis lapidicinæ, qui, cunsumtis martyrio eorum magistris Proculo & Maximo, sub Licione Præside post multa tormenta in profondum puteum sunt demersi.” Martyrologium Romanum Gregorii XIII. Jusssu Editum Urbani VIII & Clementis X. Auctoritate recognitum. Editio Novissima a sanctiss. Dom. Nostro Benedicto XIV. Pontefice maximo. Aucta, et castigata: In Qua Nonnulla Sacntorum Nomina in præteritis Editionibus ommissa supplentur; alia item Sanctorum & Beatorum Nomina ex integro adduntur. Venetiis: Typis Francisci ex Nicolao Pezzana MDCCLXXXIV, f. 158. (Më poshtë cituar si: Martyrologium Romanum, f. )
[27] Robert Elsie “The Christian Saints of Albania”, në: Balkanistica, University of Mississippi, 13 (2000), f. 36.
[28] Legjenda që po jepet në vazhdim është marrë nga siti zyrtar i Kishës Ortodokse në Amerikë: Martyr Florus of Illyria. URL: http://oca.org/saints/lives/2013/08/18/102324-martyr-florus-of-illyria (13. 9. 2013)
[29] “Florus, Laurus, Proculus, & Maximus. 18. Aug.” Martyrologium Romanum. Index, f. 14.
[30] Grant, Konstandini i Madh, f. 151.
[31] Peters, “Die ekklesiale Geographie”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë, f. 103, 114.
[32] Robert Elsie “The Christian Saints of Albania”, në: Balkanistica, University of Mississippi, 13 (2000), f. 36.
[33] Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 24.
[34] Ausgewählte Gedenktage der Römisch Katholischen Kirche Teil 2 April bis Juni. URL: http://www.familie-wimmer.com/projekte/p03/p03gt/gt-2.html (20. 8. 2013)
[35] Friedrich Wilhelm Bautz “Agape, Chione und Irene”, në: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Band 1. 2., unveränderte Auflage Hamm: Bautz 1990, Sp. 52.
[36] Gëzim Hoxha, “Procesi i Kristianizimit në Provincën e Prevalit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë, f. 74.
[37] Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë, f. 43-44.
[38] Jörg Dittmer “Einleitung zur Gattung und zum historischem Umfeld der Märtyrerakten”. URL: http://www.chairete.de/Beitrag/Passio%20Perpetuae/Einleitung%20Maertyrerakten.pdf (10. 9. 2013)
[39] Po aty.
[40] “Rom 13, 1-7: 1Çdo njeri le t’i nënshtrohet autoritetit që ka mbi vete. Sepse, nuk ka pushtet që nuk vjen prej Hyjit: ato që janë i ka vënë Hyji. 2Prandaj ai që i kundërshton pushtetit i kundërshton rendit të vendosur prej Hyjit; ata që e kundërshtojnë, dënojnë vetveten. 3Sepse eprorët nuk kanë pse të druhen kur veprohet mirë, por kur veprohet keq. A dëshiron të mos ta druash pushtetin? Bëj të mirën dhe do të fitosh lëvdata prej pushtetit! 4Sepse pushteti është shërbëtor i Hyjit – për të mirën tënde. Përkundrazi, nëse bën keq, trembu! Nuk e mbart kot shpatën! Shërbëtori i Hyjit është: shfren hidhërimin e Hyjit në atë që bën të keqen. 5Prandaj duhet të nënshtrohemi, jo vetëm për shkak të frikës së ndëshkimit, por edhe për arsye të ndërgjegjes. 6po për këtë arsye duhet të paguani edhe tatimet: sepse ata që merren me këtë gjë janë nëpunësit e Hyjit. 7Jepni gjithkujt çka i përket: tatimtarit tatimin, doganierit doganën, atij që është për t’u druajtur drojën, atij që është për nderim, nderin.” Bibla. Shkrimi i Shenjtë: Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e re. Përktheu dhe shtjelloi Dom Simon Filipaj. Ferizaj: Drita 1994, f. 1603.
[41] “Mt 22,21: Jepni pra Cezarit çka i përket Çezarit e Hyjit çka i përket Hyjit.” Po aty, f. 1415.
[42] Jörg Dittmer “Einleitung zur Gattung und zum historischem Umfeld der Märtyrerakten”. URL: http://www.chairete.de/Beitrag/Passio%20Perpetuae/Einleitung%20Maertyrerakten.pdf (10. 9. 2013)
[43] Karl Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3. E përktheu nga origjinali Pëllumb Nako. Titulli në origjinal: Världhistoria, Folkens Liv cch Kultur. Tiranë: Uegen 2003, f. 194. (Cituar si: Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f.)
[44] Po aty.
[45] Jörg Dittmer “Einleitung zur Gattung und zum historischem Umfeld der Märtyrerakten”. URL: http://www.chairete.de/Beitrag/Passio%20Perpetuae/Einleitung%20Maertyrerakten.pdf (10. 9. 2013).
[46] Po aty.
[47] Wörterbuch des Christentums. 1500 Stichwörter von A bis Z. Hrsg. v. Volker Drehsen [u. a.] Genehm. Sonderausg. München: Orbis 2001, f. 670. (Në vazhdim cituar si: Wörterbuch des Christentums, f.)
[48] “XXXIII. 11. … Et iam deficiens edictum misit huiusmodi. XXXIV. ‘ Inter cetera quae pro rei publicae semper commodis atque utilitate disponimus, nos quidem volueramus antehac iuxta leges veteres et publicam disciplinam Romanorum cuncta corrigere atque id providere, ut etiam Christiani, qui parentum suorum reliquerant sectam, ad bonas mentes redirent, 2. siquidem quadam ratione tanta eosdem Christianos voluntas invasisset et tanta stultitia occupasset, ut non illa veterum instituta sequerentur, quae forsitan primum parentas eorundem constituerant, sed pro arbitrio suo atque ut isdem erat libitum, ita sibimet leges facerent quas observarent, et per diversa varios populos congregarent. 3. Denique cum eiusmodi nostra iussio extitisset, ut ad veterum se instituta conferrent, multi periculo subiugati, multi etiam deturbati sunt. 4. Atque cum plurimi in proposito perseverarent ac videremus nec diis eosdem cultum ac religionem debitam exhibere nec Christianorum deum observare, contemplatione mitissimae nostrae clementiae intuentes et consuetudinem sempiternam, qua solemus cunctis hominibus veniam indulgere, promptissimam in his quoque indulgentiam nostram credidimus porrigendam. Ut denuo sint Chrsitiani et conventicula sua componant, ita ut ne quid contra disciplinam agant. 5. <Per> aliam autem epistolam iudicibus significaturi sumus quid debeant observare. Unde iuxta hanc indulgentiam nostram debebunt deum suum orare pro salute nostra et rei publicae ac sua, ut undique versum res publica praestetur incolumis et securi vivere in sedibus suis possint. ’ XXXV. Hoc edictum proponitur Nicomediae pridie Kalendas Maias ipso octies et Maximino iterum consulibus.“ Edictum Tolerationis. URL: http://webu2.upmf-grenoble.fr/DroitRomain/Constitutiones/ed_tolerat.htm (26. 4. 2013)
[49] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 263..)
[50] Grant, Konstandini i Madh, f. 151.
[51] “Urficius mart. in Illryrico sub Maximiano. 14 August.” Martyrologium Romanum. Index, f. 37.
[52] “In Illyrico sancti Ursicii Martyris, qui, sub Maximiano Imperatore et Aristide Praeside, post multa et diversa tormenta, pro Christi nomine, gladio caesus est.” Martyrologium Romanum, f. 155.
[53] Në tekstin më poshtë jepet sub Galerio Praeside “pra nën Galeriusin Epror”, mendoj pra se bëhet fjalë këtu për perandorin Galerius, pasi ngjarja duket se ka ndodhur në vitin 304.
[54] “Sisciae, in Illyrico, sancti Quirini Episcopi, qui, sub Galerio Praeside, pro fide Christi (ut Prudentius scribit), molari saxo ad collum ligato, in flumen praecipitatus est; sed, lapide supernatante, cum circumstantes Christianos, ne ejus terrerentur supplicio neve titubarent in fide, diu fuisset hortatus, ipse, ut martyrii gloriam assequeretur, precibus a Deo, ut mergeretur, obtinuit.” Martyrologium Romanum, f. 104.
[55] Das Edikt von Mailand, Januar 313. URL: http://www.unifr.ch/bkv/kapitel500-47.htm (20. 2. 2013.)
[56] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 263.
[57] Eusebius, The Church History, Translation and commentary by Paul L. Maier. Kregel Academic & Professional 2007, f. 305.
[58] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 263.
[59] Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë., f. 44.
[60] Po aty.
[61] Grant, Konstandini i Madh, f. 152.
[62] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 263.
[63] Grant, Konstandini i Madh, f. 153.
[64] Po aty.
[65] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 264.
[66] Po aty.
[67] Po aty.
[68] Grant, Konstandini i Madh, f. 153.
[69] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 264.
[70] Po aty, f. 263.
[71] Wörterbuch des Christentums, f. 670.
[72] Po aty.
[73] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 270.
[74] Po aty, f. 269.
[75] Po aty, f. 270. Shih edhe: Feast of the Holy Great Sovereigns Constantine and Helen, Equal to the Apostles. May 21. URL: http://www.goarch.org/special/constantineandhelen (20. 8. 2013)
[76] Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 27.
[77] Grimberg, Historia botërore dhe qytetërimi 3, f. 270.
[78] Nack/ Wägner, Rom. Land und Volk der alten Römer. Neu bearb. Ausg. Wien: Ueberreuter1976, f. 305. (Në vazhdim cituar si: Nack/ Wägner: Rom, f.)
[79] Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë., f. 45.
[80] Jahja, Drançolli “Konstandini i Madh në Kontekstin dardan dhe Dardani”, në: Buzuku-b. Revistë e pavarur informative, kulturore e shoqërore. Ulqin, e hënë 15 korrik 2013. Nr. 39, f. 11.
[81] Nack/Wägner, Rom, f. 305.
[82] Das Christentum zur Zeit Kaiser Konstantins I. des Großen (306 – 337) URL: http://geschichtsverein-koengen.de/Christentum2.htm (15. 9. 2013)
[83] Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë., f. 46.
[84] “An. 347 subscriptus Canonibus Synodi Sardicensis, Paregorius a Dardania de Scupis, tum eiusdem synodicæ epistulæ ad Julium P. Paregorius a Dardania de Scupis, & alteri encyclicæ ad omnes, Paregoirus” Coleti, Illyricum Sacrum VIII, f. 4.
[85] “Adfuit, Concilio Sardicensi an. 347., multumque valuit auctoritateaput Patres Concilii.” Po aty, f. 33.
[86] “In Concilio Sardicensi stetit pro S. Athanasios adversus Arianos, & decretis subscripsit; Macedonius a Dardania de Ulpianis, tum Synodicæ epistulæ ab JUlium Pontificem, Macedonius ab Adania lege Dardania de Ulpianis, atque alteri ad omnes Eposcopos, Macedonius.” Po aty, f. 41.
[87] Markus Peters, “Die ekklesiale Geographie Albaniens bis zum Ende des 6. Jahrhunderts”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë., f. 105.
[88] Historia e Popullit Shqiptar I, f. 202.
[89] Po aty.
[90] Šufflay, Milan von, “Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die orthodoxe Durchbruchszone im katholischen Damme”, në: Illyrisch-Albanische Forschungen. Unter Mitwirkung von Professor Dr. Konstantin Jireček, Professor Dr. Milan von Šufflay, Sektionsschef Theodor Ippen, Professor E. C. Sedlmayr, Archivar Dr. Josef Ivanič, Weiland Emmerich von Karácson, K. Ung. Sektionsrat Béla Péch und Karl Thopia. Zusammengestellt von Dr. Ludwig von Thallóczy. I. Band. Mit einer Landkarte. München/Leipzig: Duncker und Humblot 1916, f. 193.
[91] Mirdita, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë., f. 52.
Literatura e përdorur
Abel, Krisstina, Junge Spätaussiedler in Deutschland. Magisterarbeit. Grin 2007, f. 11.
Angenendt, Arnold, “Geschichte der Toleranz im Christentum”, në: notizblock 43/2008, f. 3-7.
Ausgewählte Gedenktage der Römisch Katholischen Kirche Teil 2 April bis Juni. URL: http://www.familie-wimmer.com/projekte/p03/p03gt/gt-2.html (20. 8. 2013)
Bautz, Friedrich Wilhelm, “Agape, Chione und Irene”, në: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Band 1. 2., unveränderte Auflage Hamm: Bautz 1990, kolona. 52.
Bibla. Shkrimi i Shenjtë: Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e re. Përktheu dhe shtjelloi Dom Simon Filipaj. Ferizaj: Drita 1994.
Brief X 96: C. Plinius an Kaiser Trajan. URL: http://www.uni-siegen.de/phil/antiketexte/ausser/8.html?lang=de (25. 3. 2013)
Brief X 97: Traianus Plinio. URL: http://www.uni-siegen.de/phil/antiketexte/ausser/8.html?lang=de (15. 5. 2013)
Brugger, Robert J., Maryland, A Middle Temperament: 1634-1980. By Robert J. Brugger, Baltimore: John Hopkins Unimiversity Press 1988, f. 799.
Brüning, Alfons, Unio non est unitas: Polen-Litauens Weg im konfessionellen Zeitalter (1569-1648). Berlin: Harrassowitz 2008, f. 116.
Clemens Wenzeslaus von Sachsen (1739-1812), Erzbischof und Kurfürst von Trier (1768-1803). Marre nga: URL: http://www.rheinische-geschichte.lvr.de/persoenlichkeiten/C/Seiten/ClemensWenzeslaus.aspx (20. 4. 2013)
Christ, Karl, Geschichte der römischen Kaiserzeit: Von Augustus bis zu Konstanti. 6. Auflage mit aktualisierter Bibliographie. München: Beck 2009.
“Danax”, në: Vollständiges Heiligen-Lexikon oder Lebensgeschichten aller Heiligen, Seligen etc. etc. aller Orte und aller Jahrhunderte, deren Andenken in der katholischen Kirche gefeiert oder sonst geehrt wird, unter Bezugnahme auf das damit in Verbindung stehende Kritische, Alterthümliche, Liturgische und Symbolische, in alphabetischer Ordnung. Herausgegeben von J. E. Stadler, F. J. Heim und J. N. Ginal. Band 1. (A–D), Augsburg: B. Schmid’sche Verlagsbuchhandlung, 1858, f. 722.
“Danax”, në: Ökumenisches Heiligenlexikon. URL: http://www.heiligenlexikon.de/BiographienD/Danax.htm (15. 8. 2013.)
Das Christentum zur Zeit Kaiser Konstantins I. des Großen (306 – 337) URL: http://geschichtsverein-koengen.de/Christentum2.htm (15. 9. 2013)
Das Edikt von Mailand, Januar 313. URL: http://www.unifr.ch/bkv/kapitel500-47.htm (20. 2. 2013.)
Dittmer, Jörg, “Einleitung zur Gattung und zum historischem Umfeld der Märtyrerakten”. URL: http://www.chairete.de/Beitrag/Passio%20Perpetuae/Einleitung%20Maertyrerakten.pdf (10. 9. 2013)
Drançolli, Jahja, “Konstandini i Madh në Kontekstin dardan dhe Dardani”, në: Buzuku-b. Revistë e pavarur informative, kulturore e shoqërore. Ulqin, e hënë 15 korrik 2013. Nr. 39, f. 10-11.
Drehsen, Volker, Wörterbuch des Christentums. 1500 Stichwörter von A bis Z. Hrsg. v. Volker Drehsen [u. a.] Genehm. Sonderausg. München: Orbis 2001, f. 670.
Edictum Tolerationis. URL: http://webu2.upmf-grenoble.fr/DroitRomain/Constitutiones/ed_tolerat.htm (26. 4. 2013)
Eusebius, The Church History. Translation and commentary by Paul L. Maier. Kregel Academic & Professional 2007, f 305.
Feast of the Holy Great Sovereigns Constantine and Helen, Equal to the Apostles. May 21. URL: http://www.goarch.org/special/constantineandhelen (20. 8. 2013)
Grant, Michael, Konstantini i Madh nga Iliria. Përktheu nga anglishtja Klodian Briçi. Tiranë: Bacchus 2004, f. 151.
Grimberg, Karl, Historia botërore dhe qytetërimi 3. E përktheu nga origjinali Pëllumb Nako. Titulli në origjinal: Världhistoria, Folkens Liv cch Kultur. Tiranë: Uegen 2003, f. 263.
Gjini, Gaspër, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Përktheu Mirie Rushani. Prizren: Drita 2011.
Historia e Popullit Shqiptar në katër vëllime. Vëllimi i I: Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI – vitet 20 të shek. XIX. Tiranë: Toena 2002.
Hoxhaj, Enver, “Die frühchristliche Dardanische Stadt Ulpiana und Ihr Verhälnis zu Rom”, Marrë nga: URL: http://albanisches-institut.ch/wp-content/uploads/2011/12/Ulpiana-Hoxhaj.pdf (13. 9. 2013)
Illyrici Sacri Tomus primus: Ecclesia Salonitana: ab ejus exordio usque ad saeculum quartum aerae Christianae. Auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu.Venetiis, MDCCLI. Aput Sebastianum Coleti. Superiorem permissu ac privilegio.
Illyrici Sacri Tomus Octavus. Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marrcianopolitana, Achridensis et ternobensis, cum earum suffraganeis. Auctore Jacobo Coleto, olim Presbytero Societatis Jesu.Venetiis, MDCCCXIX. Aput Sebastianum Coleti. Superiorem permissu ac privilegio.
Lehmann, Hartmut (Hrsg.), Religiöser Pluralismus im vereinten Europa: Freikirchen und Sekten. Hrsg. von Hartmut Lehmann. Wallsten 2005, f. 26.
Peters, Markus W. E., Përbadhjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919 – 1996. Përktheu nga gjermanishtja: Klaudia Darragjati. Tiranë: Qendra Botuese Shoqata Jezuite 2010, f. 15.
Peters, Markus, “Die ekklesiale Geographie Albaniens bis zum Ende des 6. Jahrhunderts”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpozium ndërkombëtar Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë Editorë: Dom Nikë Ukgjini, Willy Kamsi, Romeo Gurakuqi. Shkodër: Phoenix 2000, f. 100-117.
Martyrologium Romanum Gregorii XIII. Jusssu Editum Urbani VIII & Clementis X. Auctoritate recognitum. Editio Novissima a sanctiss. Dom. Nostro Benedicto XIV. Pontefice maximo. Aucta, et castigata: In Qua Nonnulla Sacntorum Nomina in præteritis Editionibus ommissa supplentur; alia item Sanctorum & Beatorum Nomina ex integro adduntur. Venetiis: Typis Francisci ex Nicolao Pezzana MDCCLXXXIV.
Meißner, Stefan, Die Heimholung des Ketzers: Studien zur jüdischen Auseinandersetzung mit Paulus. Tübingen: Mohr 1996. (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2; 87) , f. 15.
Mirdita, Zef, “Gjashtë shekujt e parë të Krishtenizmit në trevat iliro-shqiptare”, në: Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpozium ndërkombëtar Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë Editorë: Dom Nikë Ukgjini, Willy Kamsi, Romeo Gurakuqi. Shkodër: Phoenix 2000, f. 35-67.
Neuere Bücher über Konstantin den Großen von Leithart and Girardet. URL: http://www.thomasschirrmacher.info/archives/tag/edikt-von-mailand (17. 4 2013)
Shën Asti, ipeshkëv i Durrësit e martir. URL: http://www.famulliabinqes.com/kulture/Shen%20Asti%20ipeshkev%20i%20Durresit%20e%20martir.pdf (10. 8. 2013)
Šufflay, Milan von, “Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die orthodoxe Durchbruchszone im katholischen Damme”, në: Illyrisch-Albanische Forschungen. Unter Mitwirkung von Professor Dr. Konstantin Jireček, Professor Dr. Milan von Šufflay, Sektionsschef Theodor Ippen, Professor E. C. Sedlmayr, Archivar Dr. Josef Ivanič, Weiland Emmerich von Karácson, K. Ung. Sektionsrat Béla Péch und Karl Thopia. Zusammengestellt von Dr. Ludwig von Thallóczy. I. Band. Mit einer Landkarte. München/Leipzig: Duncker und Humblot 1916, f. 193.
Toleranz. Enciklopedia Austriake online. URL: http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.t/t576233.htm (26. 3. 2013)
Zeittafel. Unsere Geschichte. Aus der Zeit der Gemeindegrümdung. URL: http://www.reformierte-gemeinde.de/Zeittafel%202006-02-06.htm (26. 4. 2013)
____
Prof. Asoc. Dr. Edmond Malaj, punon si kërkues shkencor në Institutin e Historisë (Departamenti i Mesjetës) pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike, Tiranë. Ai është autor monografishë dhe artikujsh studimor, të cilët fokusohen kryesisht në historinë e mesjetës në trojet shqiptare.
Kumtesa është mbajtur në Manifestimin Kulturor e Shkencor „Takimet e Dom Mikelit“ në vitin 2013. Kryetar i Këshillit Organizativ të „Takimeve të Dom Mikelit“ ishte Don Albert Jakaj.